हालैका वर्षहरूमा क्रिप्टोकरेन्सीको वृद्धिले सरकार, वित्तीय संस्थाहरू र जनताबाट व्यापक ध्यान आकर्षित गरेको छ। कतिपयले प्रविधिलाई अँगालेका छन् भने अरूले विश्वव्यापी वित्तीय प्रणालीमा यसको सम्भावित प्रभावबारे चिन्ता व्यक्त गरेका छन्। हालका वर्षहरूमा क्रिप्टोकरेन्सीहरू लोकप्रियता प्राप्त गर्दै छन्, यसमा धेरैभन्दा धेरै मानिसहरूले लगानी गरिरहेका छन् । तर, नेपाललगायत केही विकासोन्मुख देशहरूमा क्रिप्टोकरेन्सी व्यापारमा प्रतिबन्ध लगाइएको छ।
विश्वव्यापी अर्थतन्त्र मन्दीको अवस्थामा छ र यसमा क्रिप्टोकरेन्सीहरू अछुतो छैनन्। सबैभन्दा लोकप्रिय क्रिप्टोकरेन्सी बिटक्वाइनको मूल्य गत वर्ष ५० प्रतिशतभन्दा बढीले घटेको छ। अन्य क्रिप्टोकरन्सीहरूले पनि मूल्य गुमाएका छन् र केही बेकार पनि भएका छन्। क्रिप्टोकरेन्सीको मूल्यमा आएको गिरावट धेरै उच्च प्रोफाइल ह्याकहरू र घोटालाहरूद्वारा बढाइएको छ। हालैका महिनाहरूमा, ह्याकरहरूले लाखौं डलरको क्रिप्टोकरेन्सी चोरी गरेको धेरै घटनाहरू पनि बाहिर आइरहेका छन् । यी ह्याकहरूले क्रिप्टोकरेन्सी बजारमा लगानीकर्ताहरूको विश्वासलाई हल्लाएको अवस्था छ।
क्रिप्टोकरेन्सी भनेको के हो ?
Cryptocurrency एक डिजिटल भर्चुअल मुद्रा हो जुन निजी क्षेत्रद्वारा जारी मुद्राको रूपमा व्यापार गर्न सकिन्छ, जसले सुरक्षाको लागि क्रिप्टोग्राफी प्रयोग गर्दछ । यो ब्लकचेन वा डिस्ट्रिब्युटेड लेजर टेक्नोलोजीमा आधारित छ, जसले केन्द्रीय बैंक वा मौद्रिक प्राधिकरणजस्ता वित्तीय मध्यस्थ बिना नै लेनदेन गर्न अनुमति दिन्छ।
क्रिप्टोकरेन्सीहरू प्रायः ब्लकचेन प्रविधि प्रयोग गरेर बनाइन्छ। Blockchain ले लेनदेन ब्लक र टाइम स्ट्याम्पमा रेकर्ड गर्ने तरिका वर्णन गर्दछ। यो कम्प्यूटर को भिन्न नेटवर्क द्वारा लागू एक वितरित खाता हो।
क्रिप्टोकरेन्सीहरू प्रायः ब्लकचेन प्रविधि प्रयोग गरेर बनाइन्छ। Blockchain ले लेनदेन ब्लक र टाइम स्ट्याम्पमा रेकर्ड गर्ने तरिका वर्णन गर्दछ। यो कम्प्यूटर को एक भिन्न नेटवर्क द्वारा लागू एक वितरित खाता हो।
क्रिप्टोकरेन्सीहरू मुख्यतया खनन र खरिदमार्फत् प्राप्त गर्न सकिन्छ। खनन भन्नाले क्रिप्टोकरेन्सी नेटवर्कमा कारोबारको रेकर्ड राख्नुलाई जनाउँछ। जब क्रिप्टोकरेन्सी प्रयोगकर्ताहरू बिच क्रिप्टोकरेन्सी खरिदबिक्री कारोबार हुन्छ। क्रिप्टोकरेन्सी प्राप्त गर्ने प्रमुख तरिका अन्य पक्षहरूद्वारा आयोजित क्रिप्टोकरन्सी खरिद गर्नु हो। यस्तो खरिद बिक्री पनि क्रिप्टोकरेन्सी एक्सचेन्जमार्फत् गरिन्छ।
क्रिप्टोकरेन्सीमा लगानी किन जोखिमपूर्ण छ ?
क्रिप्टोकरेन्सीलाई मुद्रा भनिन्छ, यो कुनै सार्वभौम देशले ग्यारेन्टी र सुरक्षासहित जारी गरेको मुद्रा होइन । यो निजी क्षेत्रको निश्चित व्यक्ति र समूहले जारी गरेको हुनाले यसमा गरिएको लगानीको ग्यारेन्टी हुँदैन । त्यसैले यसमा लगानी गर्नु जोखिमपूर्ण हुन्छ ।
क्रिप्टोकरेन्सी आफैंले कुनै पनि अन्तर्निहित उपयोगिता प्रदान गर्दैन, यसको मूल्य र लगानीमा प्रतिफल विशुद्ध रूपमा बजारको माग र आपूर्तिद्वारा निर्धारण गरिन्छ।
क्रिप्टोकरेन्सी आफैंले कुनै पनि अन्तर्निहित उपयोगिता प्रदान गर्दैन, यसको मूल्य र लगानीमा प्रतिफल विशुद्ध रूपमा बजारको माग र आपूर्तिद्वारा निर्धारण गरिन्छ। जुवा, कर, चिट्टा र सट्टेबाजीजस्ता केही लेनदेनहरूले कहिलेकाहीँ प्रतिफल दिन्छ, तर त्यस्ता लेनदेन र लगानीहरू सट्टा प्रकृतिका भएकाले उच्च जोखिम हुन्छ र लगानीको रकम डुब्न सक्छ। यद्यपि, क्रिप्टोकरेन्सी व्यापारबाट आकर्षक प्रतिफलको बारेमा एकतर्फी अफवाह फैलाउन सक्रिय व्यक्ति र समूहहरू पनि हुन सक्छन्। हालै,FTX जस्ता क्रिप्टोकरन्सीहरूको दोस्रो–ठूलो विनिमयको पतन र TerraUSD र LUNA को पतनले स्पष्ट रूपमा देखाउँछ कि क्रिप्टोकरन्सीहरूमा लगानी जोखिमपूर्ण छ।
किन विकासशील देशहरू क्रिप्टोकरेन्सी विस्तारको जोखिममा छन् ?
संयुक्त राष्ट्रसंघ अन्तर्गतको संस्था युनाइटेड नेसन्स कन्फरेन्स अन ट्रेड एन्ड डेभलपमेन्ट (UNCTAD) ले क्रिप्टोकरेन्सी विकासोन्मुख देशका लागि हानिकारक भएको भन्दै विकासोन्मुख मुलुकमा क्रिप्टोकरेन्सीको विस्तार रोक्नु पर्ने धारणा राखेको छ । अगस्ट २०२२ मा प्रकाशित एक प्रतिवेदनमा, UNCTAD ले क्रिप्टोकरेन्सीले विकासोन्मुख देशहरूमा धेरै जोखिमहरू निम्त्याउने चेतावनी दिएको थियो । अन्तर्राष्ट्रिय मुद्रा कोषले एल साल्भाडोरलाई क्रिप्टोकरन्सीको कानुनी स्वीकृति रद्द गर्न पनि सिफारिस गरिसकेको अवस्था छ।
यी चिन्ताका कारणहरू धेरै रहिआएका छन् । पहिलो, क्रिप्टोकरेन्सी एक यस्तो लगानी हो, यसको मूल्य ब्याकअप गर्न स्टक वा बन्ड जस्ता कुनै अन्तर्निहित सम्पत्तिहरू हुँदैनन् त्यसकारण, यसको मूल्य विशुद्ध रूपमा बजारको माग र आपूर्तिले निर्धारण गर्ने हुँदा यो अत्यधिक अस्थिर रहन्छ।
क्रिप्टोकरेन्सी लेनदेनहरू प्राय गुमनाम हुन्छन्, जसले तिनीहरूलाई आपराधिक गतिविधिहरू, जस्तै मनी लान्ड्रिंग, आतंकवाद वित्तपोषण, र लागुपदार्थको तस्करीमा कमजोर बनाउँछ ।
दोस्रो, क्रिप्टोकरेन्सी लेनदेनहरू प्राय गुमनाम हुन्छन्, जसले तिनीहरूलाई आपराधिक गतिविधिहरू, जस्तै मनी लान्ड्रिंग, आतंकवाद वित्तपोषण, र लागुपदार्थको तस्करीमा कमजोर बनाउँछ । क्रिप्टोकरेन्सीको विकेन्द्रीकृत प्रकृतिले कानुन प्रवर्तन एजेन्सीहरूलाई त्यस्ता लेनदेनहरू ट्य्राक गर्न र निगरानी गर्न गाह्रो बनाउँछ।
तेस्रो, क्रिप्टोकरेन्सी लेनदेन महँगो हुन सक्छ, विशेष गरी विकासोन्मुख देशहरूका लागि जसमा आवश्यक पूर्वाधार र प्रविधिको अभाव छ। क्रिप्टोकरेन्सीहरूसँग सम्बन्धित उच्च लेनदेन शुल्कहरूले तिनीहरूलाई कम आय भएका व्यक्तिहरू र साना व्यवसायहरूका लागि निषेधित रूपमा महँगो बनाउन सक्छ।
चौँथो, क्रिप्टोकरेन्सीले आर्थिक असमानता बढाउन सक्छ । क्रिप्टोकरेन्सीहरू सार्वभौम देशहरूले जारी नगरेको हुनाले तिनीहरू सरकारी नियमन वा निरीक्षणको अधिनमा छैनन्। नियमनको यो अभावले बजार हेरफेर, भित्री व्यापार र वित्तीय दुराचारका अन्य रूपहरू निम्त्याउन सक्छ, जसले साधारण लगानीकर्ताहरूलाई हानी पुर्याउन सक्छ।
यी कारणहरूका अतिरिक्त, केही विकासशील देशहरूले क्रिप्टोकरेन्सी व्यापारलाई पनि प्रतिबन्ध लगाएका छन् किनभने तिनीहरूले यसलाई आफ्नो राष्ट्रिय सार्वभौमसत्ताको लागि खतराको रूपमा हेर्छन्। क्रिप्टोकरेन्सीहरू सरकारहरूद्वारा जारी गरिएका हुँदैनन् र तिनीहरू सरकारी नियमहरूको अधीनमा हुँदैनन्।
यसको मतलब क्रिप्टोकरेन्सीहरूको आपूर्तिमा वा तिनीहरू कसरी प्रयोग गरिन्छ भन्नेमा सरकारहरूको कुनै नियन्त्रण छैन। केही सरकारहरू चिन्ता गर्छन् कि यसले तिनीहरूको अर्थव्यवस्थामा नियन्त्रण गुमाउन सक्छ। क्रिप्टोकरेन्सी लगानीकर्ताहरूको लागि उपभोक्ता सुरक्षाको अभाव छ। यसको मतलब क्रिप्टोकरेन्सी लगानीमा पैसा गुमाउने मानिसहरूसँग आफ्नो पैसा फिर्ता पाउने कुनै उपाय नहुन सक्छ।
क्रिप्टोकरेन्सीहरूले विद्यमान मौद्रिक प्रणालीलाई बाधा पुर्याउन सक्छ र राष्ट्रिय मुद्राहरूको स्थिरतालाई कमजोर बनाउन सक्छ। क्रिप्टोकरेन्सीहरू कुनै पनि अन्तर्निहित सम्पत्तिहरूद्वारा समर्थित नभएकोले तिनीहरू बजारको माग र आपूर्तिमा अचानक उतार–चढावको लागि कमजोर हुन सक्दछन् । जसले विश्वव्यापी वित्तीय प्रणालीमा अस्थिरता निम्त्याउँछ।
किन केही देशहरूले क्रिप्टोकरेन्सी व्यापारमा प्रतिबन्ध लगाएका छन् ?
विद्यमान कानुनी प्रणालीका कारण क्रिप्टोकरेन्सीका लागि नेपाली रुपैयाँ ल्याउनुपर्छ भन्ने कुरालाई मनी लान्ड्रिङ र आतङ्कवादमा वित्तपोषण जस्ता गैरकानुनी गतिविधिको सम्भावित औजारका रूपमा पनि हेरिएको छ । यसको विकेन्द्रीकृत प्रकृतिको कारणले यसलाई अज्ञात रूपमा लेनदेन गर्न प्रयोग गर्न सकिन्छ । यसले कानुन प्रवर्तन एजेन्सीहरूलाई आपराधिक गतिविधिहरू ट्य्राक गर्न र अनुसन्धान गर्न गाह्रो बनाउने गर्दछ।
यसबाहेक, क्रिप्टोकरेन्सी मूल्यहरूको अस्थिरता र बजारमा नियमनको कमीले यसलाई जोखिमपूर्ण लगानी विकल्प बनाउँछ । धेरै लगानीकर्ताहरूले क्रिप्टोकरेन्सी बजारमा मूल्य उतार–चढाव वा धोकाधडीका कारण पर्याप्त मात्रामा पैसा गुमाएका छन् ।
संयुक्त राष्ट्र संघले विकासोन्मुख देशहरूमा क्रिप्टोकरेन्सी विस्तार रोक्नको लागि आह्वान गर्दै आएको छ, वित्तीय स्थायित्व, उपभोक्ता संरक्षण र अवैध गतिविधिहरू विरुद्धको लडाइँमा सम्भावित नकारात्मक प्रभावहरूको चिन्तालाई उद्धृत गर्दै आएको छ । २०१८ मा प्रकाशित एक प्रतिवेदनमा, लागुऔषध र अपराधसम्बन्धी संयुक्त राष्ट्र कार्यालय (UNODC) ले भन्यो कि भर्चुअल मुद्राहरू र सम्बन्धित प्रविधिहरूले पैसा र मूल्य आदानप्रदान र भण्डारण गर्ने तरिकामा गेम चेन्जर बन्ने सम्भावना छ, तर तिनीहरूले महत्त्वपूर्ण जोखिमहरू पनि प्रस्तुत गर्छन् । यसलाई सम्बोधन गर्न आवश्यक छ ।
प्रतिवेदनले क्रिप्टोकरेन्सीको सम्भावित प्रयोगलाई मनी लान्ड्रिङ, आतंकवादको वित्तपोषण र अन्य आपराधिक गतिविधिहरूमा प्रकाश पारेको छ। यसले बजारमा नियमनको अभाव र क्रिप्टोकरेन्सी मूल्यको अस्थिर प्रकृतिसँग सम्बन्धित जोखिमहरूबारे चिन्ता पनि उठाएको छ।
राष्ट्रसंघले वित्तीय स्थायित्वमा क्रिप्टोकरेन्सीको सम्भावित प्रभावबारे पनि चिन्ता व्यक्त गरेको छ। २०२० मा प्रकाशित एक प्रतिवेदनमा व्यापार र विकासमा संयुक्त राष्ट्र सम्मेलन (UNCTAD) ले क्रिप्टोकरेन्सीको बढ्दो प्रयोगले विकासशील देशहरूमा वित्तीय मन्दी निम्त्याउन सक्ने चेतावनी दिएको थियो। उक्त प्रतिवेदनमा विकासशील देशहरूमा क्रिप्टोकरेन्सीको विस्तारले बृहत आर्थिक अस्थिरता, वित्तीय क्षेत्रको अस्थिरता र सामाजिक अशान्ति निम्त्याउन सक्छ भनी निकर्ष निकालिएको थियो। जसको असर हिजोआज देखिएको केही विज्ञहरुले बताउने थालेका छन्।
UNCTAD रिपोर्टले औँल्याए अनुरूप पनि क्रिप्टोकरेन्सी बजारमा नियमनको अभाव र मूल्य हेरफेरको सम्भावनाले वित्तीय संकट निम्त्याउन सक्छ। यसले क्रिप्टोकरेन्सी खननसँग सम्बन्धित उच्च ऊर्जा खपतले जलवायु परिवर्तनलाई बढावा दिन सक्ने चेतावनी पनि दिएको छ।
क्रिप्टोकरेन्सीको सम्भावित नकारात्मक प्रभावबारे संयुक्त राष्ट्र संघ बाहेक अन्य अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरूले पनि चिन्ता व्यक्त गरेका छन् । अन्तर्राष्ट्रिय मुद्रा कोष (आइएमएफ) ले एल साल्भाडोरलाई वित्तीय स्थिरता र उपभोक्ता संरक्षणको चिन्तालाई उद्धृत गर्दै, कानुनी टेन्डरको रूपमा क्रिप्टोकरेन्सीको कानुनी स्वीकृति रद्द गर्न सिफारिस गरेको छ।
Financial Stability Board (FSB) ले क्रिप्टोकरेन्सी बजारमा नियमनको अभाव र बजार हेरफेरको सम्भावनाले वित्तीय संकट निम्त्याउन सक्ने आँकलन गर्दै आएको थियो।
त्यस्तै, फाइनान्सियल स्टेबिलिटी बोर्ड (एफएसबी) ले क्रिप्टोकरेन्सीलाई व्यापक रूपमा अपनाएमा विश्वव्यापी वित्तीय स्थायित्वमा जोखिम हुन सक्ने चेतावनी दिएको छ। Financial Stability Board (FSB) ले क्रिप्टोकरेन्सी बजारमा नियमनको अभाव र बजार हेरफेरको सम्भावनाले वित्तीय संकट निम्त्याउन सक्ने आँकलन गर्दै आएको थियो।
यी चिन्ताहरूको बाबजुद, क्रिप्टोकरन्सीले विकासशील देशहरूलाई फाइदाहरू प्रदान गर्न सक्छ। उदाहरणका लागि, क्रिप्टोकरन्सीले परम्परागत बैंकिङ सेवाहरूमा पहुँच नभएका व्यक्तिहरूलाई भुक्तानीको वैकल्पिक माध्यम प्रदान गर्न सक्छ। यसले सीमापार लेनदेनलाई पनि सहज बनाउन सक्छ र सीमापार पैसा स्थानान्तरणसँग सम्बन्धित लागत र समय घटाउन सक्छ।
यसबाहेक क्रिप्टोकरेन्सीले विकासशील देशहरूमा स्टार्टअपहरू र उद्यमीहरूका लागि कोष सङ्कलन गर्ने माध्यम प्रदान गर्न सक्छ जसको परम्परागत कोष स्रोतहरूमा पहुँच नहुन सक्छ । यसले परम्परागत लगानीका अवसरहरूमा पहुँच नभएका मानिसहरूलाई लगानी गर्ने माध्यम पनि प्रदान गर्न सक्छ।
अन्तमा, संयुक्त राष्ट्र संघले विकासोन्मुख देशहरूमा क्रिप्टोकरेन्सी विस्तार रोक्नको लागि आह्वान गर्दै आएको छ । संघले वित्तीय स्थायित्व, उपभोक्ता संरक्षण र अवैध गतिविधिहरू विरुद्धको लडाइमा सम्भावित नकारात्मक प्रभावहरूको चिन्तालाई उद्धृत गर्दै आएको छ । क्रिप्टोकरन्सी मूल्यहरूको अस्थिर प्रकृतिसँग सम्बन्धित जोखिमहरू, बजारमा नियमनको कमी र अवैध गतिविधिहरूको सम्भावनालाई बेवास्ता गर्न सकिँदैन। क्रिप्टोकरेन्सी अपनाउने र विस्तार गर्ने कुरामा विकासशील देशहरूले सावधानी अपनाउनुपर्छ र कुनै पनि निर्णय गर्नुअघि सम्भावित जोखिम र फाइदाहरूलाई ध्यानपूर्वक विचार गर्नुपर्ने देखिन्छ ।
विकासशील देशहरूमा क्रिप्टोकरेन्सी व्यापारको भविष्य
विकासोन्मुख देशहरूमा क्रिप्टोकरेन्सी व्यापारको लागि भविष्य के हुन्छ भन्न गाह्रो छ। केही देशहरूले अन्ततः क्रिप्टोकरेन्सी व्यापारमा आफ्नो प्रतिबन्ध हटाउन सक्छन् । जब कि अरूले यसलाई प्रतिबन्ध जारी राख्न पनि सक्दछन। क्रिप्टोकरेन्सी ट्रेडिङलाई अनुमति दिने वा नदिने भन्ने अन्तिम निर्णय आर्थिक विकासको स्तर, मनी लान्ड्रिङ र आतङ्कवादको वित्तपोषणको जोखिम र उपभोक्ता संरक्षणको स्तरलगायत धेरै कारकहरूमा निर्भर गर्दछ ।
क्रिप्टोकरेन्सी ट्रेडिङलाई अनुमति दिने वा नदिने भन्ने अन्तिम निर्णय आर्थिक विकासको स्तर, मनी लान्ड्रिङ र आतङ्कवादको वित्तपोषणको जोखिम र उपभोक्ता संरक्षणको स्तरलगायत धेरै कारकहरूमा निर्भर गर्दछ ।
नेपालको सन्दर्भमा माथि उल्लिखित जोखिमका कारण केन्द्रीय बैंकले क्रिप्टोकरेन्सी कारोबारमा प्रतिबन्ध लगाएको छ । क्रिप्टोकरेन्सी कारोबारसँग सम्बन्धित जोखिमबाट नेपाली जनतालाई जोगाउन यो प्रतिबन्ध लगाइएको हो ।
केन्द्रीय बैंकले क्रिप्टोकरेन्सीमा लगानी नगर्न पनि मानिसहरूलाई चेतावनी दिएको छ । किनकि, यो सुरक्षित लगानी होइन । क्रिप्टोकरेन्सी व्यापारसँग सम्बन्धित जोखिमहरू अझै पनि छन् र लगानीकर्ताहरूले लगानी गर्नु अघि यी जोखिमहरू बारे सचेत हुनुपर्छ। समग्रमा, क्रिप्टोकरन्सीमा हालको मन्दी अवस्थाको प्रभाव मिश्रित छ। एकातिर, क्रिप्टोकरन्सीको मूल्यमा आएको गिरावटले उनीहरूलाई लगानीकर्ताहरूका लागि कम आकर्षक बनाएको छ। अर्कोतर्फ, क्रिप्टोकरेन्सी भएका व्यक्तिहरूको बढ्दो संख्याले यो सम्पत्ति वर्गमा अझै धेरै चासो रहेको बताउँछ। क्रिप्टोकरेन्सीमा मन्दीको दीर्घकालीन प्रभाव के हुन्छ त्यो समयले मात्र बताउनेछ।
*The Article was published in the 9th issue of the "Financial Literacy" Economic Monthly Magazine.
